Historia wolności religijnej w Polsce

W Polsce wolność religijna ma swoją długą historię. Król Kazimierz Wielki gwarantował wolność wyznania prawosławiu oraz schizmatyckim (monofizyckim) ormianom, którym dał pozwolenie na budowę własnej katedry we Lwowie. Na terenie Rzeczpospolitej Obojga Narodów przywilej wolności dotyczył również tatarów, żydów oraz karaimów. Również polscy władcy epoki reformacji wykazywali daleko idącą tolerancję religijną. Już Paweł Włodkowic, uczestnik Soboru w Konstancji należy do prekursorów myśli wolnościowej w Europie i świecie. W 1573 r. na sejmie konwokacyjnym w Warszawie zgromadzonym pod przewodnictwem katolickiego biskupa zagwarantowano szlachcie wolność wyznania. Pojedyncze symptomy braku tolerancji religijnej zdarzają się po okresie potopu. Zarysowuje się wtedy tendencja do ujednolicenia wyznaniowego Rzeczypospolitej (Górski, 1974, s. 497). W 1689 r. skazano Kazimierza Łyszczyńskiego na pozbawienie mienia oraz śmierć za ateizm na podstawie napisanego przez niego dzieła De non existentia Dei.

Dzisiejsza Polska znacznie różni się od I Rzeczpospolitej pod względem wyznaniowym. Przykładowo na około 12 milionów ludności Polski przedrozbiorowej w 1764 r. żyło w Polsce około 587 tys. Żydów, a ludność Gdańska w tym czasie stanowili w 86% luteranie. W 1810 r. w samym tylko Księstwie Warszawskim mieszkało 84% katolików (w tym również grekokatolicy), 9% ewangelików oraz 7% żydów. Sto lat później, w 1913 r. w guberniach Królestwa Polskiego katolicy (w tym również grekokatolicy) stanowili 76%, żydzi 15%, ewangelicy 5% i prawosławni 4%. Po odzyskaniu niepodległości w II Rzeczypospolitej w 1921 64% ludności stanowili katolicy rzymscy, 11% grekokatolicy, 11% prawosławni, 4% ewangelicy oraz 11% żydzi (Kubiczek, 2002, s. 52).

Obecnie polskie społeczeństwo jest jednym z najbardziej homogenicznych pod względem religijnym w Europie, a nawet na świecie. Około 90% procent Polaków deklaruje się jako katolicy (Ciecieląg, 2014). Według danych ze Spisu Powszechnego przeprowadzonego w 2011 wynika, że oprócz katolików wśród ludności Polski najwięcej osób przynależy do Kościoła prawosławnego (156 tys. - 0,4%) oraz Związku Wyznania Świadków Jehowy (137,3 tys. – 0,3%). Znacznie mniej osób przynależy do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego (70,8 tys.), Kościoła Zielonoświątkowego (26,4 tys.), Kościoła Starokatolickiego Mariawitów (10 tys.), Kościoła Polskokatolickiego (8,8 tys.) oraz Kościoła Chrześcijan Baptystów (6 tys.). Pozostałe wyznania stanowią grupę łącznie około 44 tys. osób. W roku 2011 pozostałych zarejestrowanych na terenie Rzeczypospolitej Polskiej wyznań było 165. Najwięcej z nich można zaklasyfikować jako wyznania protestanckie (67 z wszystkich 174 zarejestrowanych) oraz orientalne (18) (Ciecieląg & Haponiuk, 2013).

Próby pomiaru wolności religijnej

Pojęcie wolności religijnej jest niezwykle złożone i niejednoznaczne. Również różnorodność wyznań bardzo wysoka. Pod pewnymi względami zagadnienie wolności religijnej przypomina z punktu widzenia metodologii pomiaru takie jak kategorie jak kapitał społeczny, jakość życia, a nawet postawa społeczna. Wolność religijna sama w sobie nie jest dostępna pomiarowi empirycznemu, szczególnie ilościowemu. Dostępne pomiarowi są natomiast jej przejawy. W metodologii badań statystycznych takie zmienne określa się mianem latentnych. W pewnym sensie wolność religijną łatwiej badać od strony negatywnej, poprzez działania społeczne naruszające jej podstawy. W takim ujęciu wolność religijna w aspekcie podmiotowym zbliża się do pojęcia deprywacji relatywnej oznaczającej „wszelkie sposoby, na jakie dana jednostka czy grupa może czuć się dyskryminowana w porównaniu czy to z innymi jednostkami bądź grupami, czy z jakimś zinternalizowanym zbiorem standardów” (Glock, 2012, s. 211). Podstawą tak rozumianej deprywacji relatywnej jest subiektywna ocena własnego położenia.

Takie podejście do pomiaru wolności religijnej odnaleźć można w badaniach amerykańskiego ośrodka Pew Research Center, które stanowią podstawę dla raportów na temat wolności religijnej Bureau of Democracy, Human Rights and Labor Departamnetu Stanu USA. Operuję one dwoma indeksami pomiarowymi: indeks restrykcji państwowych (Government Restrictions Index) oraz indeks wrogości społecznej (Social Hostilities Index). Pierwszy z nich mierzy stosowane przez państwa w poszczególnych krajach prawne ograniczenia wolności religijnej. Zawiera on zasadniczo dwa wymiary. Pierwszy obejmuje prawny stosunek instytucji państwa do religii i dotyczy:

• Konstytucyjnej (prawnej) gwarancji wolności religijnej, zgodnie z art. 18 Deklaracji Praw Człowieka ONZ oraz jej wpływ na praktykę społeczną
• Przenikania się organów państwowych oraz praktyk religijnych
• Przejawów zakazów głoszenia, prozelityzmu, konwersji, publikacji oraz nadawania treści religijnych
• Swobody aktywności misjonarzy religijnych
• Występowania regulacji prawnych dotyczących stroju religijnego
• Niepokojenia (harassment) czy zastraszania (intimidation) grup religijnych oraz mniejszości przez organa państwowe.
• Przepadków braku państwowej reakcji na dyskryminacje lub nadużycia względem grup religijnych
• Funkcjonowania państwowych organów regulujących sprawy religijne
• Etykietowania grup religijnych przez państwo jako niebezpieczne lub sekciarskie
• Istnienia państwowego zakazu jakiegokolwiek wyznania
• Przypadków dążenia przez państwo do całkowitego wyeliminowania określonej grupy religijnej
• Istnienia państwach wymogów rejestracji wyznań religijnych z jakichkolwiek względów (np. zwolnienia z podatków)
• Przypadków używania siły przeciwko grupom religijnym
• Korzystania przez grupy religijne z państwowych przywilejów (np. finansowania, uznania)
• Finansowego wsparcie przez państwo edukacji religijnej
• Statusu edukacji religijnej w szkołach publicznych
• Istnienia organów państwowych odnoszących się do władz religijnych lub doktryny

Drugi wymiar obejmuje nastawienie społeczeństwa do religii oraz uwzględnia następujące przejawy łamania wolności religijnej:

• Przestępstwa, czyny zabronione lub przemoc motywowane religijną nienawiścią lub uprzedzeniami
• Przemoc zbiorową
• Powiązane z religią ataki terrorystyczne
• Powiązane religią zbrojne konflikty
• Usiłowanie ograniczenia swobody jednej grupy religijnej przez drugą
• Próby narzucania norm religijnych przez grupę religijną za pomocą przemocy
• Nękanie kobiet ze względu na strój
• Wrogość względem prozelityzmu lub konwersji

Zastosowane wymienionych powyżej kryteriów w badaniach w 198 krajach świata pozwoliło na pomiar poziomu oraz dynamiki wolności religijnej w świecie. Dane Pew Research Center wskazują, że w 2012 r. społeczna wrogość do religii osiągnęła najwyższe wskaźniki począwszy od 2007 r. W 33% z 198 krajów (74% populacji świata) zaobserwowano wysoki poziom społecznej wrogości do religii, a w 29 krajach (64% populacji świata) występują wysokie wskaźniki państwowych restrykcji względem religii. W 2012 r. w 47% krajów zanotowano akty nadużyć przeciwko mniejszością religijnym. W 39% krajów świata dochodziło do przemocy w zmuszaniu ludności do przestrzegania norm religijnych. W niemal co trzecim państwie dochodziło w 2012 r. do dokuczania (harassment) w odniesieniu do kobiet noszących religijny strój. W co czwartym kraju dochodziło do przemocy zbiorowej przeciwko religii, a w co piątym do aktów terrorystycznych na gruncie religijnym. W 38% krajów występują ograniczenia prawne publicznego głoszenia treści religijnych, a niemal połowa państw stosowała siłę przeciwko jednostkom lub grupom religijnym. Do krajów o najwyższej wartości indeksu społecznej wrogości względem religii należy Pakistan, Afganistan, Indie, Somalia, Izrael, Irak, Syria, Rosja. Do krajów zaś o najwyższym poziomie restrykcji państwowych należy Egipt, Chiny, Iran, Arabia Saudyjska, Indonezja, Maledywy, Afganistan, Syria. W 2012 r. wolność religijną łamano najczęściej względem chrześcijan (110 krajów), muzułmanów (109 krajów) oraz żydów (71 krajów). Polska w 2012 r. znalazła się w grupie krajów o niskim poziomie restrykcji państwowych względem religii oraz o średnim poziomie wrogości społecznej. Wartość obydwu wskaźników jednak wyraźnie wzrosła w Polsce od 2007 r. z 1,0 i 0,9 do 2,2 i 3,5 kolejno dla indeksu restrykcji państwowych oraz wrogości społecznej względem religii. (Grim, 2014).