Przedmiotem Ogólnopolskiej Konferencji Kościelny „trzeci sektor” a społeczeństwo obywatelskie, zorganizowanej przez Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego SAC w Warszawie, pod medialnym patronatem Kwartalnika „Trzeci Sektor”, jest naukowa refleksja nad relacjami pomiędzy społeczno-religijną działalnością instytucji religijnych oraz różnorodnych stowarzyszeń i fundacji związanych z Kościołem, a społeczeństwem obywatelskim w Polsce. Zagadnienie to jest ważne zarówno poznawczo, jak i aplikacyjnie, szczególnie w kontekście zróżnicowanych opinii, legitymizowanych wynikami różnych badań empirycznych na temat stanu społeczeństwa obywatelskiego w Polsce, a także w kontekście wielorakich dyskusji i dyskursów o roli osób wierzących oraz instytucji religijnych w kreowaniu postaw obywatelskich i budowaniu społeczeństwa obywatelskiego. Czy tzw. „kościelny trzeci sektor” jest częścią społeczeństwa obywatelskiego zredukowanego do pojęcia sektora non-profit, czy może jest czymś więcej, czymś innym? Jaka jest rola Kościoła w społeczeństwie obywatelskim? Jakie są relacje pomiędzy zaangażowaniem religijnym a zaangażowaniem obywatelskim? Problematyka oscylująca wokół tych pytań jest przedmiotem zgłoszonych referatów i zapewne stanie się zaczynem ożywionych dyskusji w trakcie trzech sesji tematycznych Konferencji.
Sesja I
Konteksty społeczeństwa obywatelskiego – nadzieje i obawy
Prof. SGGW, dr hab. Hanna Podedworna, Kierownik Katedry Socjologii, Wydział Nauk Społecznych, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
Pułapki partycypacji i społeczeństwa obywatelskiego
Celem referatu jest refleksja nad pewnymi negatywnymi zjawiskami społecznymi, które są efektem (w części niezamierzonym) rozwoju partycypacji społecznej, utożsamianej z działalnością organizacji trzeciego sektora. Problem poprzez jaki typ działań, oddolne czy odgórne wzmacniać rozwój partycypacji społecznej i czy należy to robić zaprząta od dawna specjalistów od rozwoju lokalnego. Realizacja idei społeczeństwa obywatelskiego poprzez różne projekty, które przygotowują organizacje trzeciego sektora wytwarza pewne pułapki społeczne. Zostały one omówione w Raporcie Banku Światowego, Localizing Development. Does participation Work? (Mansuri i Rao 2013). Analizie sfery działań obywatelskich zwykle towarzyszy przyjmowane milcząco założenie, że grupa ludzi zawsze działa na rzecz dobra wspólnego, a nie w interesie własnym. W referacie podjęta zostanie próba odpowiedzi na pytanie, czy partycypacja tworzy agencję? Czy wyposaża działające struktury w podmiotowość? Czy wzmacnia spójność społeczną? Jakie oczekiwania w tym zakresie można kierować pod adresem organizacji trzeciego sektora związanych z Kościołem katolickim, których część ma zasięg lokalny i jest zakorzeniona w społecznościach lokalnych? W polskim dyskursie publicznym poświęca się tym kwestiom nie wiele uwagi, koncentrując się raczej na pozytywnych stronach zjawiska. W świetle literatury i naukowej i raportów z badań empirycznych odpowiedzi na te pytania nie są jednoznaczne i wymagają pogłębionej refleksji. Omówione zostaną dwa rodzaje partycypacji społecznej, partycypacja naturalna i indukowana oraz społeczne warunki i konsekwencje rozwoju obu form.
Ks. dr Wojciech Sadłoń, Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego SAC
Kościół katolicki a społeczeństwo obywatelskie: próba wskazania odniesień
W prezentacji zostanie podjęta próba ukazania stosunku Kościoła katolickiego do społeczeństwa obywatelskiego. W tym celu, w pierwszej kolejności, ukazana zostanie zależność religii oraz społeczeństwa obywatelskiego w perspektywie socjologicznej. Opierając się na wybranych teoriach społecznych, opisane zostanie miejsce oraz rola religii w społeczeństwie obywatelskim. W drugim etapie ukazany zostanie stosunek katolickiej nauki społecznej do idei społeczeństwa obywatelskiego. Z jednej strony zarysowana zostanie ewolucja katolickiej nauki społecznej w kierunku społeczeństwa obywatelskiego jako jednego z podstawowych pojęć katolickiej nauki społecznej, a z drugiej – w oparciu o kościelne dokumenty – integralność badanej kategorii w systemie katolickiej nauki społecznej. W ostatniej części, w oparciu o wybrane fakty historyczne, autor przedstawi rolę Kościoła katolickiego w budowaniu społeczeństwa obywatelskiego. Przytoczone zostaną również podstawowe dane statystyczne opisujące tzw. kościelny trzeci sektor w Polsce.
Dr hab. Tadeusz Kamiński, Dziekan Wydziału Nauk Historycznych i Społecznych, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
Specyfika kościelnego trzeciego sektora na przykładzie podmiotów pomocowych
Podmioty związane ze wspólnotami wyznaniowymi i działające w sferze społecznej stanowią specyficzny segment trzeciego sektora. Cechują się one szeroką gamą form organizacyjnych, częstokroć innym niż typowy dla ogółu trzeciego sektora sposobem powstania, różnorodnością możliwych powiązań i zależności od władz kościelnych, a także łączeniem celów społecznych z religijnymi. W polskim prawie podmioty te zostały zrównane w zakresie uprawnień z pozostałymi inicjatywami trzeciosektorowymi, a zarazem uzyskały pewne przywileje wynikające z ich specyfiki. Dobrą ilustracją tego stanu rzeczy wydaje się funkcjonowanie podmiotów wyznaniowych w ramach polskiego systemu pomocy społecznej i szerzej, w ramach tzw. działalności pożytku publicznego. Niektóre z tych podmiotów od wielu już lat na równi z innymi konkurują o kontrakty na realizację zadań publicznych, uzyskują status organizacji pożytku publicznego i długofalowo współpracują z administracją publiczną. Korzystanie ze stworzonych przez ustawodawstwo możliwości takiego działania stawia jednakże przed zarządzającymi tymi podmiotami nowe wyzwania, w postaci troski o zachowanie własnej tożsamości, której niezbywalnym elementem jest odniesienie do wartości religijnych i specyficzna kultura organizacyjna. Chodzi o to, aby funkcjonowanie w określonych przez państwo ramach nie doprowadziło do sekularyzacji podmiotów wyznaniowych, a także nie stało się dla państwa dogodnym instrumentem podporządkowania sobie wspólnot religijnych i sprawowania nad nimi kontroli. Z drugiej jednak strony pojawiają się także pytania o możliwość nadużyć w postaci choćby finansowania przez państwo działalności stricte religijnej pod pozorem wspierania dobroczynności, czy też o słuszność pewnego uprzywilejowania podmiotów wyznaniowych w stosunku do innych aktorów trzeciego sektora.
Sesja II
Kościelny trzeci sektor, więzi religijne i aktywność obywatelska
Prof. UKSW, dr hab. Włodzimierz Okrasa, Kierownik Katedry Metodologii Badań Społecznych, Instytut Socjologii, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
Kościelny Trzeci Sektor a dobrostan społeczności lokalnych
Istniejąca ewidencja empiryczna dowodzi, iż religia (praktycznie każda, a w szczególności katolicka) jest źródłem dobrostanu indywidualnego i jakości życia rodzin oraz całych społeczności lokalnych. Występuje jednak poważne zróżnicowanie, w szczególności pomiędzy społecznościami lokalnymi w tym aspekcie. Referat podejmuje zatem powyższą tezę w wersji ilustrowanej wybranymi rezultatami eksploracji danych( w tym z badań własnych, m. in. na danych ISKK- GUS), uzupełnionych o analizę porównawczą (z literatury), celem identyfikacji czynników odpowiedzialnych za obserwowane zróżnicowania i ich skalę. Wiążą się one, hipotetycznie, z dwoma wymiarami relacji, w jakich pozostają trzecio- sektorowe jednostki (około)kościelne ( tsjk) : makro-, w którym dominuje sektor publiczny i gdy stają sie one elementem relacji międzysektorowych, oraz mezzo-, w którym dominuje zaangażowanie obywatelskie mieszkańców społeczności lokalnych. W konkluzjach akcentuje sie potrzebę świadomości charakteru owych relacji dla bardziej efektywnego pełnienia swej roli przez te jednostki (tsjk), jako źródła dobrostanu subiektywnego.
Dr Maria Sroczyńska, Zakład Socjologii, Instytut Pedagogiki i Psychologii, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
Więź religijna w środowisku młodzieży (próba refleksji w kontekście społeczeństwa obywatelskiego)
W referacie podejmuję problematykę różnych odsłon towarzyszących więzi religijnej w środowisku młodzieży, widzianych zarówno w kontekście teorii socjologicznych, jak i badań empirycznych. Kluczową rolę odgrywają tu koncepcje instytucjonalizacji i prywatyzacji, odniesione do form religijnego zaangażowania młodych ludzi i powiązanego z nimi kapitału społecznego. Ilustracją tez pozostają wyniki badań socjologicznych, m.in. prowadzonych przez autorkę na przełomie lat 2008/09 wśród maturzystów regionu świętokrzyskiego.
Dr Sławomir Nałęcz, Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk; Departament Badań Społecznych i Warunków Życia Głównego Urzędu Statystycznego
Religijność a aktywność obywatelska Polaków w świetle badań statystyki publicznej
Sesja III
Rola parafii i księży w kształtowaniu społeczeństwa obywatelskiego
Prof. UJK, dr hab. Halina Mielicka-Pawłowska, Kierownik Zakładu Socjologii, Wydział Pedagogiczny i Artystyczny, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
Integracyjna funkcja kościoła parafialnego w kontekście społeczeństwa obywatelskiego
W społecznościach lokalnych kościół parafialny jest wspólnotą terytorialną wytwarzającą specjalny rodzaj więzi społecznej, charakteryzującej się specyficznymi cechami, o charakterze mezoskali socjologicznej. Referat będzie poświęcony omówieniu tej problematyki.